Κανείς δεν μπορεί να αμφισβητήσει τον σημαντικό ρόλο που παίζει η δυναμική της οικογένειας στις σχέσεις μεταξύ των μελών της. Είναι αυτές οι σχέσεις μέσα στην οικογένεια, οι οποίες ουσιαστικά διαμορφώνουν την εικόνα του εαυτού μας και τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε τον κόσμο. Οι σημαντικοί παράγοντες που διαμορφώνουν και διαφοροποιούν τη δυναμική της οικογένειας είναι: το μέγεθος της οικογένειας, η κοινωνικοοικονομική κατάσταση, οι πολιτιστικές πεποιθήσεις και τα έθιμα, η σχέση των γονέων, η προσωπικότητα του κάθε μέλους, σημαντικές αλλαγές που έχουν συμβεί στην οικογένεια (όπως για παράδειγμα, θάνατος, ερχομός νέου μέλους, μετακόμιση, ανεργία, χρόνια ασθένεια).
Όπως γίνεται αντιληπτό, η διάγνωση ενός μέλους της οικογένειας με ψυχική ασθένεια μπορεί να αλλάξει τη δυναμική της οικογένειας και να ταρακουνήσει τις ισορροπίες. Τα συναισθήματα των μελών της οικογένειας που βιώνει μια ψυχική ασθένεια στο περιβάλλον της μπορεί να ποικίλλουν από κατανόηση και συμπάθεια μέχρι θυμό, κριτική και αγανάκτηση. Είναι πλέον ευρέως αποδεκτό ότι διάφοροι κοινωνικοί παράγοντες μπορούν να επηρεάζουν τόσο την ευαλωτότητα ως προς την εμφάνιση κάποιας πάθησης, όσο και την ανάρρωση από αυτήν ή την εμφάνιση υποτροπής. Οι ειδικοί ψυχικής υγείας χρησιμοποιούν τον όρο «εκφραζόμενο συναίσθημα» για να περιγράψουν το πώς οι οικογένειες αλληλοεπιδρούν και μιλούν για ένα μέλος της οικογένειας που πάσχει από μια χρόνια ψυχική ασθένεια, όπως η σχιζοφρένεια ή η διπολική διαταραχή.
Tο έναυσμα για τη μελέτη των ενδοοικογενειακών σχέσεων των ασθενών που πάσχουν από σχιζοφρένεια το έδωσε ο Brown την δεκαετία του 1960, όταν διαπίστωσε ότι οι υποτροπές των ασθενών που έβγαιναν από το ψυχιατρείο σχετίζονταν με το συναισθηματικό κλίμα που επικρατούσε στην οικογένειά τους. Παρατήρησε ότι οι ασθενείς που επέστρεφαν στο σπίτι τους και ζούσαν με τους γονείς ή τους/τις συζύγους τους είχαν περισσότερες πιθανότητες να υποτροπιάσουν σε σχέση με τους ασθενείς που ζούσαν σε οικοτροφεία, ξενώνες και προστατευόμενα διαμερίσματα. Μαζί με τους συνεργάτες του, δημιούργησε μια κλίμακα ημι-δομημένης συνέντευξης, διάρκειας 1,5-2 ωρών περίπου, η οποία ονομάζεται Οικογενειακή Συνέντευξη του Camberwell (Camberwell Family Interview- CFI). Ο στόχος της συνέντευξης αυτής είναι η μέτρηση των συναισθημάτων που εκφράζει ο συγγενής από τον οποίον παίρνουμε τη συνέντευξη για τον ασθενή. Η έννοια του εκφραζόμενου συναισθήματος περιλαμβάνει: την κριτική, την εχθρότητα, τη συναισθηματική υπερ-εμπλοκή, την εγκαρδιότητα και τα θετικά σχόλια.
Ας δούμε τι σημαίνουν όλες αυτές οι έννοιες στο εκφραζόμενο συναίσθημα.
Κριτική
Πρόκειται για μια «δήλωση η όποια εκφράζεται με τέτοιο τρόπο, ώστε αποτελεί ένα δυσμενές σχόλιο σχετικά με τη συμπεριφορά ή την προσωπικότητα του ατόμου στο οποίο αναφέρεται». Μπορεί να είναι εμφανής τόσο στο περιεχόμενο του σχολίου, όσο και στον τόνο της φωνής, στο ύφους του συγγενούς κτλ. Ο τόνος της φωνής είναι αυτός που μπορεί να δώσει αρνητική χροιά σε ένα ουδέτερο, περιγραφικό σχόλιο. Τέτοια ουδέτερα, περιγραφικά σχόλια θα μπορούσαν να είναι για παράδειγμα σχόλια τύπου «Δεν έχει δουλέψει ποτέ στη ζωή του», «Μου λέει πολλά ψέματα», «Έχει πρόβλημα με το ποτό και πίνει υπερβολικά». Είναι το ύφος και ο τόνος της φωνής τους συγγενούς που θα μετατρέψει ένα τέτοιο περιγραφικό σχόλιο σε αρνητική κριτική για τη συμπεριφορά του ασθενούς. Ακόμη και σχόλια που εκφράζουν την επιθυμία του συγγενούς να ήταν διαφορετικά τα πράγματα ΔΕΝ θεωρούνται επικριτικά, εκτός και αν ειπωθούν με επικριτικό τρόπο, όπως για παράδειγμα «μακάρι να μπορούσε να κρατήσει μια δουλειά», «θα προτιμούσα να μην μου έλεγε ψέματα». Οι συγγενείς που ασκούν έντονη κριτική απέναντι στον ασθενή τείνουν να κατηγορούν τον ίδιο τον ασθενή για τα συναισθήματα που έχουν («με ενοχλεί», «με θυμώνει») και δεν μπορούν να κατανοήσουν ότι τα άτομα που πάσχουν από σχιζοφρένεια πάσχουν από μια ασθένεια στην οποία μπορούν να ασκήσουν μικρό ή καθόλου έλεγχο, θεωρώντας ότι μπορεί και να ευθύνονται για τις πράξεις τους όταν είναι άρρωστοι.
Εχθρότητα
Ένας πολύ επικριτικός συγγενής δεν είναι απαραίτητα και εχθρικός. Θεωρούμε ότι υπάρχει εχθρότητα όταν υπάρχει επίθεση σε κάποιον γι’ αυτό που είναι και όχι γι’ αυτό που κάνει. Υπάρχει δηλαδή ένα γενικευμένο αρνητικό συναίσθημα, όπου ο συγγενής πιστεύει ότι ο ασθενής δεν μπορεί να κάνει τίποτα καλό. Σε κάποιες περιπτώσεις, μπορεί να περιλαμβάνει και μια δήλωση ξεκάθαρης αντιπάθειας προς τον ασθενή.
Συναισθηματική υπερ-εμπλοκή
Στις περισσότερες οικογένειες ψυχωτικών ασθενών υπάρχει ένας βαθμός υπερπροστασίας του άρρωστου μέλους. Ο συγγενής συχνά μπορεί να έχει υπερβολικές συναισθηματικές αντιδράσεις, οι οποίες σχετίζονται με την κατάσταση υγείας του ασθενούς («συνεχώς σκέφτομαι γιατί αρρώστησε…μήπως είναι κάτι που έκανα εγώ;»). Μπορεί επίσης να έχει μια ασυνήθιστη συμπεριφορά αυτοθυσίας και αφοσίωσης, για παράδειγμα να δίνει πολλά χρήματα στον ασθενή, ακόμη και αν τα σπαταλά απρόσεκτα ή να θυσιάζει τη κοινωνική του ζωή για να δώσει περισσότερο χρόνο και ενέργεια στον ασθενή. Μπορεί να έχει έντονα παρεμβατικές συμπεριφορές στη ζωή του ασθενούς, για παράδειγμα να μπαίνει μαζί του στο μπάνιο για να σιγουρευτεί ότι πλύθηκε ή να απαιτεί από τον ασθενή να μην κλείνει την πόρτα του δωματίου του.
Εγκαρδιότητα
Εδώ περιλαμβάνεται η εγκαρδιότητα που εκφράζει ο συγγενής προς τον ασθενή, δηλαδή η συμπάθεια, το νοιάξιμο, η ενσυναίσθηση, το ενδιαφέρον για τον ασθενή.
Θετικά σχόλια
Περιλαμβάνονται σχόλια που εκφράζουν θαυμασμό, αποδοχή και εκτίμηση της προσωπικότητας ή/και της συμπεριφοράς του/της ασθενούς. Εδώ παίζει εξίσου σημαντικό ρόλο και ο τόνος της φωνής του συγγενούς.
Ο πιο αποτελεσματικός τρόπος για την πρόληψη του υψηλά εκφραζόμενου συναισθήματος είναι η ψυχοεκπαίδευση της οικογένειας. Με αυτή τη προσέγγιση, τα μέλη της οικογένειας μαθαίνουν να αναγνωρίζουν τα συμπτώματα της ψυχικής ασθένειας, τι μπορεί να προκαλέσει τα συμπτώματα και τα επεισόδια και πώς να αποτρέψουν τα ερεθίσματα που τα πυροδοτούν. Επίσης, τόσο οι ίδιοι οι ασθενείς, όσο και οι συγγενείς του, διδάσκονται δεξιότητες επικοινωνίας, ώστε να βοηθηθούν στη πρόληψη ή στην αποκλιμάκωση των μεταξύ τους συγκρούσεων, βρίσκοντας ικανοποιητικές λύσεις για όλα τα πιθανά προβλήματα που προκύπτουν. Η ψυχοεκπαίδευση του ασθενούς και των συγγενών του βοηθά όχι μόνο στη μείωση των υποτροπών του ασθενούς και στη καλύτερη επικοινωνία της οικογένειας, αλλά επιδρά και θετικά στην υγεία των φροντιστών, οι οποίοι αναμφισβήτητα κουβαλούν ένα τεράστιο συναισθηματικό φορτίο.
Παναγιώτα Τούμπα
Κλινική ψυχολόγος
Comments