Το φαινόμενο του σχολικού εκφοβισμού μελετήθηκε για πρώτη φορά το 1978 στη Νορβηγία και 9 χρόνια μετά, το 1987, σε πολλά επιστημονικά περιοδικά εμφανίζεται ο σχετικός όρος “bullying”. Ενώ σαν φαινόμενο επισημαίνεται και καταγράφεται τη δεκαετία του 1970, δεν θα πρέπει να θεωρηθεί ότι εμφανίζεται και τότε.
Ο σχολικός εκφοβισμός είναι ένα φαινόμενο νεανικής παραβατικότητας. Αναφέρεται στη χρήση βίας μεταξύ μαθητών ή συνομηλίκων, με στόχο να προκληθεί πόνος ή αναστάτωση. Παρατηρείται όταν ένα παιδί εκτίθεται, κατ’ επανάληψη, σε αρνητικές πράξεις από ένα ή περισσότερα άτομα. (αρνητική πράξη: πράξη με την οποία ένα άτομο προκαλεί επίτηδες κάποια βλάβη ή συναισθηματική δυσκολία σε άλλο άτομο, σωματικώς, λεκτικώς ή με άλλους τρόπους)
Κύρια χαρακτηριστικά του σχολικού εκφοβισμού: 1) πρόθεση από το παιδί-δράστη να βλάψει, να κάνει ζημιά στο παιδί-θύμα, 2) έλλειψη, συχνά, δικαιολογίας για την πράξη, 3) επανάληψη της συμπεριφοράς, 4) ικανοποίηση που αντλεί ο θύτης από τη βλάβη του θύματος.
Στο φαινόμενο του σχολικού εκφοβισμού-θυματοποίησης εμπλέκονται πολλά μέρη:
το παιδί που δέχεται τη βία
το παιδί ή ομάδα παιδιών που ασκεί βία
τα παιδιά-θεατές
οι εκπαιδευτικοί
οι γονείς
Μια σημαντική παράμετρος που τίθεται είναι η έννοια της επανάληψης. Το φαινόμενο του σχολικού εκφοβισμού δεν είναι ένα μεμονωμένο γεγονός. Δεν είναι ένας απλός τυχαίος καβγάς μεταξύ δυο παιδιών στη σχολική αυλή. Επίσης περιλαμβάνει ανισορροπία δύναμης ή εξουσίας μεταξύ του παιδιού που εκφοβίζει και του παιδιού που εκφοβίζεται.
Το αποτέλεσμα αυτής της πράξης είναι η δεύτερη σημαντική παράμετρος. Οι πράξεις σχολικού εκφοβισμού έχουν αποτέλεσμα ή θα μπορούσαν να έχουν ως αποτέλεσμα σωματική βλάβη ή συναισθηματικές δυσκολίες (δυσκολίες συμπεριφοράς) πάνω στο παιδί.
Η τελευταία παράμετρος έχει να κάνει με τις μορφές του σχολικού εκφοβισμού ο οποίος μπορεί να είναι σωματικός, λεκτικός ή με οποιαδήποτε άλλη μορφή.
Γενικά ο σχολικός εκφοβισμός-θυματοποίηση μπορεί να περιλαμβάνει:
Άσκηση φυσικής βίας, χτυπήματα, τσιμπήματα, δαγκωνιές, σπρωξίματα,
Εσκεμμένο ή συχνό αποκλεισμό μαθητών από κοινωνικές δραστηριότητες, κοινωνική απομόνωση ή αποκλεισμό
Σεξουαλική παρενόχληση
Χρησιμοποίηση υβριστικών ή περιπαικτικών εκφράσεων, πειράγματα, παρατσούκλια, κοροϊδία
Απειλές και εκβιασμό
Υβριστικές ή περιπαικτικές εκφράσεις για τη φυλή, την εθνικότητα, τη θρησκεία, την ταυτότητα αναπηρίας, τη σεξουαλική ταυτότητα του θύματος
Κλοπές ή και Ζημιές στα προσωπικά αντικείμενα του θύματος
Επιδιωκόμενη απομάκρυνση των φίλων
Διάδοση κακοηθών και ψευδών φημών
Ηλεκτρονικό εκφοβισμό/cyber bullying (Το cyberbullying περιγράφεται ως "η επαναλαμβανόμενη και εκ προθέσεων βλάβη που προκαλείται διαμέσου της χρήσης ηλεκτρονικών υπολογιστών, κινητών τηλεφώνων και άλλων ηλεκτρονικών συσκευών". Το Cyberbulling εμφανίζεται συχνότερα σε ισοτόπους όπου συγκεντρώνεται μεγάλος αριθμός εφήβων, πχ Facebook και γενικά μέσα κοινωνικής δικτύωσης)
Bullying ή Πείραγμα;
Διαφορά πειράγματος και bullying στα πλαίσια του παιχνιδιού: το πείραγμα συνήθως συμβαίνει μεταξύ φίλων και δεν περιλαμβάνει την πρόκληση πόνου και ταυτίζεται με την έννοια του αστεϊσμού, ενώ και τα δύο μέρη φαίνεται να το απολαμβάνουν. Αντίθετα με την έννοια του σχολικού εκφοβισμού αναφερόμαστε σε επιθετικές συμπεριφορές, οι οποίες στοχεύουν στην εμπρόθετη και επαναλαμβανόμενη τρομοκράτηση των πιο «αδύναμων», ενώ εμπλέκονται άτομα που δεν έχουν φιλικές σχέσεις.
Στον σχολικό εκφοβισμό, υπάρχει χαρακτηριστική ανισορροπία δύναμης που έχει να κάνει με ατομικά ή κοινωνικά χαρακτηριστικά του δράστη και του θύματος.
Το πείραγμα μπορεί εύκολα να μετατραπεί σε εκφοβισμό, εάν συμβαίνει για πολύ μεγάλο χρονικό διάστημα και το σημαντικότερο, όταν το παιδί αισθανθεί ότι οι πράξεις των άλλων δεν διέπονται από αστείο και δεν γίνονται μέσα στα όρια του παιχνιδιού.
Ο σχολικός εκφοβισμός αν διερευνηθεί ως ενέργεια µίµησης συμπεριφορών ενηλίκων, θα πρέπει να αξιολογηθεί τόσο στο μικρό-επίπεδο του σχολείου και της οικογένειας, αναλύοντας τις σχέσεις και τη συνεργασία των εκπαιδευτικών και τη συμπεριφορά των γονιών τόσο μεταξύ τους αλλά και απέναντι στα παιδιά τους, όσο και στο µακροεπίπεδο της κοινωνίας µας μέσα από την υπερβολική µας έκθεση σε βιαιότητα από τα ΜΜΕ (ταινίες, ειδήσεις, ακόμα και παιδικά προγράµµατα) και από διάφορες κοινωνικές καταστάσεις (βιαιοπραγίες μεταξύ αστυνομικών και διαδηλωτών, χουλιγκανισμός, κλπ.), οι οποίες εκπέμπουν λανθασμένα μηνύματα στα νεαρά άτομα (ο χουλιγκανισμός, για παράδειγμα, μπορεί να γίνει αντιληπτός ως ηρωική πράξη, εφόσον κάποιος «υπερασπίζεται» την ομάδα του). Βέβαια, η πολυπλοκότητα του φαινομένου του σχολικού εκφοβισμού απαιτεί παραπάνω από μία θεωρητικές οπτικές, έτσι ώστε να το κατανοήσουμε και να μπορέσουμε να αναπτύξουμε προγράμματα και στρατηγικές πρόληψης και παρέμβασης .
Θύματα και θύτες του bullying αντιμετωπίζουν κοινά προβλήματα όπως μοναξιά, ανασφάλεια, δυσκολία στο να κάνουν φίλους, μαθησιακές δυσκολίες ή αποτυχία στο σχολείο, προβληματικό οικογενειακό περιβάλλον και πολλές φορές υιοθετούν προβληματικές συμπεριφορές (π.χ. κάπνισμα, αλκοολισμός): καταστρεπτικό και για τις δύο ομάδες
ΘΥΤΕΣ: έχουν ανάγκη να νιώσουν δυνατοί και ισχυροί, παρουσιάζοντας ίσως ένα είδος ανασφάλειας για την δύναμή τους. Βιώνουν ευχαρίστηση και ικανοποίηση με το να κακομεταχειρίζονται τους άλλους. Συχνά εκλογικεύουν τις πράξεις τους, λέγοντας ότι τα θύματα τους προκάλεσαν και συμπεριφέρονται σαν να μην έχουν το θάρρος να παραδεχθούν την παραβατική τους συμπεριφορά, ερχόμενοι ενώπιον των ευθυνών τους. Είναι συχνά ανυπάκουοι, αντιδραστικοί, ενώ συχνά εναντιώνονται στους ενηλίκους, σε ορισμένες περιπτώσεις. Τείνουν να παραβαίνουν τους σχολικούς κανόνες. Συνήθως πρόκειται για παιδιά που έχουν μάθει να αντεπιτίθενται για να διαχειρίζονται τα όποια προβλήματά τους, συμπεριφέρονται δηλαδή με βιαιότητα. Το bullying μπορεί να αποτελεί ένα πρώτο στάδιο εκδήλωσης παραβατικής συμπεριφοράς, ένα «πρώτο βήμα» στην παραβατικότητα.
ΘΥΜΑΤΑ: είναι συνήθως ήσυχοι και ευαίσθητοι μαθητές, αγχώδεις και ανασφαλείς. Δεν εμφανίζουν επιθετική ή προκλητική συμπεριφορά και σπάνια αμύνονται ή αντεπιτίθενται ακόμα κι όταν δέχονται προσβολές. Κυριότερο χαρακτηριστικό των θυμάτων είναι ότι σωματικά ή ψυχολογικά είναι πιο αδύναμοι από τους συνομηλίκους τους. Βασικό στοιχείο της θυματοποίησης, σε πολλές περιπτώσεις: η διαφορετικότητα ή, πιο συγκεκριμένα, η απόκλιση από κάποιον κοινά αποδεκτό μέσο όρο χαρακτηριστικών και συμπεριφορών. Έτσι, πολύ συχνά θυματοποιούνται παιδιά που έχουν ανεπτυγμένη μαθητική κουλτούρα, παιδιά άλλης εθνικότητας ή θρησκείας ή παιδιά με κάποια αναπηρία, κυρίως όταν αυτή δεν είναι τόσο φανερή
Παιδιά-θεατές:
Δεν επεμβαίνουν επειδή: 1. Η ευθύνη «μοιράζεται» ανάμεσα στο πλήθος. 2. Φόβος μήπως γίνουν τα ίδια τα επόμενα θύματα. 3. Φόβος ότι θα χαρακτηριστούν το «καρφί» του σχολείου. 4. Δυσκολία κατανόησης της διαδικασίας του εκφοβισμού/ έλλειψη γνώσεων ή δεξιοτήτων
Ψυχολογικές επιπτώσεις στο θύμα: συμπτώματα κατάθλιψης και αυτοκτονικού ιδεασμού, συμπτώματα άγχους και χαμηλής αυτοεκτίμησης, συναισθήματα ανασφάλειας στο σχολείο ή/και συμπτώματα σχολικής φοβίας, ψυχοσωματικές εκδηλώσεις, όπως πονοκέφαλοι, κοιλιακοί πόνοι, διαταραχές ύπνου, μαθησιακές δυσκολίες, δυσκολίες προσαρμογής, μειωμένη αυτοπεποίθηση και χαμηλή εικόνα εαυτού, σχολική άρνηση ή/και ελλιπής σχολική φοίτηση, αδυναμία συγκέντρωσης σε εργασίες και σε σχολικές δραστηριότητες.
Γενικά: αίσθημά θυμού και ντροπής για αυτό που συμβαίνει, ενοχή και συνεχής φόβος. Συχνά τα θύματα καταλήγουν να γίνουν οι ίδιοι θύτες, ασκώντας σχολικό εκφοβισμό και θυματοποίηση σε άλλα, πιο αδύναμα παιδιά.
Συμπερασματικά, τα περιστατικά βίας μεταξύ των μαθητών στα σχολεία δεν αντιμετωπίζονται πάντα µε τον πιο κατάλληλο τρόπο, ΟΠΟΤΕ κάποιες προτάσεις για τον περιορισμό του φαινομένου είναι:
εντατικά προγράμματα παρέμβασης και συναντήσεων
εκπαίδευση των εκπαιδευτικών
ομάδες γονέων
αυξημένη εποπτεία στον προαύλιο χώρο, μεταξύ άλλων
Κρίνεται, επομένως, επιτακτική η ανάγκη διαμόρφωσης ενός σαφούς πλαισίου πρόληψης και αντιμετώπισης του φαινομένου του σχολικού εκφοβισμού στο σχολικό περιβάλλον, με τη συνεργασία όλων των μερών που εμπλέκονται, για τη σωστή διαπαιδαγώγηση των παιδιών και των εφήβων με τελικό στόχο διοχέτευση σωματικώς, αλλά και ψυχικώς υγιών πολιτών στην κοινωνίας µας.
Άννα-Μαρία Λαγκώνα
Ψυχολογος
Comments