Γνωσιακά λάθη: ο ρόλος τους στον τρόπο σκέψης,τα συναισθήματα και τη συμπεριφορά.

Σύμφωνα με τη Γνωσιακή Συμπεριφοριστική Θεραπεία, η συμπεριφορά που υιοθετεί ένα άτομο απέναντι σε μια κατάσταση επηρεάζεται από τον τρόπο που ερμηνεύει την κατάσταση αυτή. Οι σκέψεις, δηλαδή ο τρόπος που νοηματοδοτούμε την κατάσταση, επηρεάζουν τα συναισθήματα και τη συμπεριφορά μας.

Ο τρόπος που σκεφτόμαστε συχνά χαρακτηρίζεται από τα λεγόμενα γνωσιακά λάθη (cognitive distortions). Πρόκειται για δυσλειτουργικούς τρόπους σκέψης, οι οποίοι οδηγούν το άτομο στο να αντιλαμβάνεται εντέλει τα γεγονότα με διαστρεβλωμένο τρόπο. Η συντριπτική πλειοψηφία των ανθρώπων θα «υποπέσει» σε ανύποπτο χρόνο σε ένα ή σε περισσότερα από αυτά. Συνήθως δεν επηρεάζουν τη λειτουργικότητα του ατόμου σε παθολογικό βαθμό. Αυτό όμως που είναι ιδιαίτερα σημαντικό να αναφέρουμε είναι ότι σε ορισμένες ψυχικές διαταραχές, όπως στις αγχώδεις και καταθλιπτικές διαταραχές, υφίσταται έντονη ενεργοποίηση των γνωσιακών λαθών στο άτομο σε σημείο που να δημιουργούν έναν φαύλο κύκλο δυσλειτουργικών σκέψεων, συναισθημάτων, συμπεριφορών και σωματικών συμπτωμάτων, ενισχύοντας με αυτόν τον τρόπο την διαταραχή.

Τα πιο συνηθισμένα γνωσιακά λάθη είναι:

1. Διπολική Σκέψη (Black& White or Polarized Thinking): όταν η σκέψη λειτουργεί με όρους υποτιθέμενου διλήμματος μεταξύ δύο ακραίων καταστάσεων. Ή όλα άσπρο ή όλα μαύρο. Ή τώρα ή ποτέ. Για παράδειγμα: «Αν δεν γράψω άριστα στις εξετάσεις, είμαι αποτυχημένος».

2. Αυθαίρετο συμπέρασμα (Arbitrary inference): όταν κάποιος υιοθετεί απόψεις και κρίσεις χωρίς επαρκή στοιχεία και μαρτυρίες. Εκδηλώνεται συχνά είτε σαν μορφή «διαβάσματος της σκέψης», είτε σαν πρόβλεψη του μέλλοντος. Για παράδειγμα: «Δεν πέτυχα στο διαγώνισμα, άρα ο καθηγητής δεν με συμπαθεί», «Είδα όνειρο με ψάρια, λαχτάρα με περιμένει σήμερα».

3. Επιλεκτική προσοχή (Selective Attention): όταν από όλες τις παραμέτρους μιας κατάστασης επιλέγεται μία, συνήθως με αρνητικό περιεχόμενο, και η προσοχή του ατόμου εστιάζεται εκεί, αγνοώντας τις υπόλοιπες σημαντικές. Για παράδειγμα: «Χάλια έγραψα στις εξετάσεις, δεν απάντησα σε μία ερώτηση».

4. Εσφαλμένη τιτλοφόρηση/ Ετικετοποίηση (Mislabeling): όταν το άτομο χρησιμοποιεί συγκεκριμένους χαρακτηρισμούς με αρνητικό ή ουδέτερο περιεχόμενο, προδιαθέτοντας άμεσα ή έμμεσα σε αρνητική κρίση για το ίδιο ή για άλλους, δηλαδή βάζει ταμπέλες. Για παράδειγμα: «Μου έκανε πάλι παρατήρηση το αφεντικό μου, είμαι άχρηστος». «Έχασε η ομάδα στον αγώνα, είναι όλοι αποτυχημένοι».

5. Προσωποποίηση (Personalization): όταν το άτομο αντιλαμβάνεται κάποια γεγονότα ή καταστάσεις κάτω από ένα εγωκεντρικό πρίσμα, σύμφωνα με το οποίο αποδίδονται ευθύνες (ή/και εύσημα) στο ίδιο το άτομο, ενώ παραγνωρίζονται οι ευθύνες ή συνεισφορές άλλων. Για παράδειγμα: «Μου μίλησε άσχημα, σίγουρα θα έκανα κάτι που τον πείραξε».

6. Καταστροφοποίηση (Catastrophizing): η τάση να μεγαλοποιείται η σημασία αποτυχιών ή αδυναμιών και ελαττωμάτων του χαρακτήρα του ατόμου. Για παράδειγμα: «Χώρισα με τον σύντροφό μου σήμερα, δεν πρόκειται να ξανακάνω σχέση».

7. Υποτίμηση θετικών (Discounting the positive): η τάση του ατόμου να υποβαθμίζει επιτυχίες και θετικά γνωρίσματα του χαρακτήρα του. Για παράδειγμα: «Και τι έγινε που είμαι εργατικός, δεν έχω βύσμα». «Πήγα καλά στις εξετάσεις όχι επειδή το άξιζα, αλλά επειδή ο καθηγητής έβαλε εύκολα θέματα».

8. Νοητικό φίλτρο (Mental Filter): όταν το άτομο χρωματίζει όλες τις πλευρές μιας κατάστασης, χρησιμοποιώντας ως γενικό κριτήριο μια συγκεκριμένη αρνητική λεπτομέρεια. Για παράδειγμα: «Ο υπάλληλος στη τράπεζα με κοιτούσε παράξενα, θα με πέρασε για χαζό».

9. Υπεργενίκευση (Overgeneralization): η τάση του ατόμου να βγάζει ένα γενικό συμπέρασμα από τη θεώρηση ενός μεμονωμένου γεγονότος ή να χαρακτηρίζει μια ομάδα ατόμων από πράξεις ενός μικρού τμήματος της ομάδας αυτής. Για παράδειγμα: «Οι δημόσιοι υπάλληλοι είναι τεμπέληδες».

10. Συναισθηματική λογική (Emotional Reasoning): όταν το άτομο εσφαλμένα εκλαμβάνει αρνητικά συναισθήματα ως απόδειξη/ ένδειξη της πραγματικότητας. Για παράδειγμα: «Αφού νιώθω αποτυχημένος, έτσι θα είναι».

11. Πρέπει (Shoulds): όταν το άτομο έχει στο μυαλό του ότι τα πράγματα πρέπει να λειτουργήσουν με συγκεκριμένο τρόπο, αλλιώς δεν θα πάνε καλά. Όταν το άτομο λειτουργεί με τη λογική των «πρέπει» με έναν άκαμπτο τρόπο, τότε συχνά θα νιώσει ενοχές και θυμό. Για παράδειγμα: «Έπρεπε να πάρουμε δώρο που ήρθαμε στο ξένο σπίτι». «Πρέπει να είμαι πάντα σωστός και να μην κάνω λάθη».

Ο στόχος της γνωσιακής θεραπείας είναι να εντοπίσει και να τροποποιήσει τις δυσλειτουργικές αυτές σκέψεις. Από τη στιγμή που το άτομο «εκπαιδεύεται» στο να αναγνωρίζει και να εντοπίζει αυτά τα γνωσιακά λάθη, μπορεί να τα αμφισβητήσει και να τροποποιήσει σταδιακά το περιεχόμενο των σκέψεων του. Με αυτόν τον τρόπο, μειώνεται η επιρροή των γνωστικών λαθών στον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβάνεται το άτομο τις καταστάσεις που αντιμετωπίζει στη ζωή του. Η διαδικασία είναι δύσκολη και χρονοβόρα, αλλά το άτομο μπορεί να δει μια ουσιαστική αλλαγή στον τρόπο με τον οποίο σκέφτεται, αισθάνεται και συμπεριφέρεται με τη βοήθεια ειδικού ψυχικής υγείας.

Παναγιώτα Τούμπα

Κλινική Ψυχολόγος