Η απώλεια, φυσική ή συναισθηματική, είναι κάτι που όλοι οι άνθρωποι θα βιώσουν σε κάποια στιγμή στη ζωή τους. Μπορεί να είναι κάποια φυσική απώλεια, όπως ο θάνατος κάποιου αγαπημένου προσώπου, μπορεί όμως να είναι και κάποια συναισθηματική απώλεια, λόγω ενός χωρισμού, μιας απόλυσης από την εργασία, μιας αλλαγής τόπου κατοικίας, μιας ασθένειας ή κάποιας αλλαγής γενικά στη κατάσταση ζωής του ατόμου. Ως απώλεια όμως δεν εννοούμε μόνο τα δυσάρεστα γεγονότα, αλλά και το κλείσιμο ενός κύκλου για ευχάριστο λόγο, όπως για παράδειγμα η μετάβαση από το Λύκειο στο Πανεπιστήμιο, η μετάβαση στον ρόλο της γονεϊκότητας και η απώλεια του μέχρι πρότινος τρόπου ζωής, η αλλαγή μιας εργασίας (ακόμη και με καλύτερες συνθήκες).
Συνήθως την κάθε είδους απώλεια, ακολουθεί μια περίοδος πένθους, όπου το άτομο προσπαθεί να αποδεχθεί και να διαχειρισθεί τα συναισθήματά του, αλλά και τις αλλαγές που ήρθαν στη ζωή του. Το πένθος είναι μια φυσιολογική διαδικασία προσαρμογής και δεν μπορεί να επισπευσθεί. Ειδικότερα στη περίπτωση του πένθους, που έρχεται ύστερα από κάποια σημαντική απώλεια, όπως ο θάνατος ενός αγαπημένου προσώπου, θα πρέπει να θυμόμαστε ότι μπορεί να συνοδεύεται από αφόρητο ψυχικό και σωματικό πόνο. Το πένθος είναι μια ενεργητική διαδικασία, κατά την οποία το άτομο καλείται να περάσει μέσα από κάποια στάδια, όχι απαραίτητα με την παρακάτω σειρά, ούτε αναγκαστικά ακολουθώντας την παρακάτω γραμμική πορεία. Είναι σημαντικό να καταλάβουμε ότι η διαδικασία του πένθους χρειάζεται τον χρόνο της, που είναι διαφορετικός για το κάθε άτομο. Για το διάστημα του πένθους δεν υπάρχουν γενικοί κανόνες, καθώς αυτό μπορεί να ποικίλλει ανάλογα με το είδος και το μέγεθος της απώλειας, την προσωπικότητα του ατόμου που θρηνεί, καθώς και από θρησκευτικούς και πολιτιστικούς παράγοντες. Για 12 μήνες περίπου, είναι «φυσιολογικό» στους ενήλικες το πένθος να είναι ακόμη νωπό, αλλά ουσιαστικά για να ολοκληρωθεί η πορεία του και να κλείσει ομαλά ο κύκλος του πένθους, μπορεί να χρειαστεί ένα μέσο διάστημα 2-3 ετών. Είναι σημαντικό να θυμόμαστε ότι όταν μιλούμε για πένθος, δεν μιλούμε για την μνήμη και την αναφορά στο άτομο που χάθηκε.
Ποια όμως είναι αυτά τα στάδια του πένθους;
1. Άρνηση: στο στάδιο αυτό, το άτομο αρνείται να αποδεχτεί την απώλεια. Δεν πιστεύει ότι αυτό που συμβαίνει, συμβαίνει στο ίδιο.
2. Θυμός- οργή: ο θυμός μπορεί να στρέφεται απέναντι στον εαυτό, στο άτομο που χάθηκε, στους κοντινούς ανθρώπους, στο Θεό ή στη μοίρα που έφερε έτσι τα πράγματα.
3. Διαπραγμάτευση: ακολουθεί μια περίοδος εσωτερικής διαπραγμάτευσης σχετικά με την πραγματικότητα και την οριστικότητα της απώλειας.
4. Θλίψη: το άτομο βιώνει έντονη θλίψη, απογοήτευση και απελπισία. Θρηνεί και αρχίζει να αποδέχεται το τέλος.
5. Αποδοχή: το άτομο αισθάνεται μια εσωτερική ηρεμία και αποδέχεται τα ίδια τα συναισθήματα του πένθους.
Εκτός από την έντονη εναλλαγή συναισθημάτων, κατά την περίοδο του πένθους συχνά εμφανίζονται και ψυχοσωματικά συμπτώματα, όπως πονοκέφαλοι, ζαλάδες, ταχυπαλμίες, πόνοι στο στομάχι και το στήθος, διαταραχές ύπνου και όρεξης, δυσκολίες συγκέντρωσης, ψυχοκινητική ανησυχία, σωματική κόπωση.
Το πένθος που είναι αποτέλεσμα ενός θανάτου που έρχεται ύστερα από μια μακροχρόνια ασθένεια είναι διαφορετικό από το πένθος που προκαλείται από έναν αιφνίδιο και συχνά βίαιο θάνατο. Για παράδειγμα, ο θάνατος ενός παιδιού (είτε λόγω ασθένειας, είτε λόγω ατυχήματος) δημιουργεί ένα ανυπόφορο αίσθημα αδικίας, κάνοντας τους γονείς να νιώθουν υπεύθυνοι γι’ αυτό, όσο παράλογο και να ακούγεται, ενώ ο θάνατος ενός αγαπημένου προσώπου λόγω αυτοκτονίας είναι από τις δυσκολότερες καταστάσεις, εναποθέτοντας ένα τεράστιο βάρος ευθύνης, ενοχών, θυμού και ντροπής στο οικογενειακό και φιλικό περιβάλλον. Ένας τέτοιος θάνατος αυξάνει την πιθανότητα το άτομο που μένει πίσω να εμφανίσει επιπλεγμένο πένθος. Ο όρος αυτός χρησιμοποιείται για να περιγράψει την καθυστερημένη ή ανολοκλήρωτη προσαρμογή στην απώλεια ή την αποτυχία περάσματος της διεργασίας του πένθους. Τα συμπτώματα του επιπλεγμένου πένθους είναι πιθανόν να μοιάζουν με αυτά της μείζονος κατάθλιψης: ευερεθιστότητα, ένταση, καταθλιπτικόμορφο συναίσθημα, αυτοκτονικός ιδεασμός, ενασχόληση με σκέψεις που αφορούν τον αποθανόντα, κλάμα και δυσκολία αποδοχής του δυσάρεστου συμβάντος, φοβίες γύρω από την ασθένεια και τον θάνατο, αίσθημα ενοχών.
Πώς μπορώ ως συγγενής και φίλος να βοηθήσω το άτομο που θρηνεί;
Ο καλύτερος τρόπος για να βοηθήσουμε ένα άτομο που βρίσκεται σε διαδικασία πένθους είναι να είμαστε εκεί, παρόντες και να τον ακούσουμε. Δεν χρειάζεται να πούμε πολλά, ούτε να πούμε ότι τον καταλαβαίνουμε, ειδικά όταν δεν τον καταλαβαίνουμε στα αλήθεια. Αρκεί να είμαστε εκεί για να αντέξουμε την θλίψη του και να αποδεχτούμε τα συναισθήματά του. Ας μην προσπαθήσουμε να τον «βγάλουμε» από το δύσκολο συναίσθημα, χρησιμοποιώντας φράσεις τύπου «δεν σε φοβάμαι, είσαι πολύ δυνατός», «όλα γίνονται για κάποιο λόγο», «μην στεναχωριέσαι», «μην κλαις» κτλ. Είναι καλό να θυμόμαστε ότι είμαστε εκεί για τον άλλον και όχι για τον εαυτό μας, οπότε το να βάλουμε και εμείς τα κλάματα και να πρέπει ο πενθούντας να μας παρηγορεί, δεν είναι κάτι βοηθητικό. Μπορούμε να του πούμε ότι λυπόμαστε πολύ γι’ αυτό που του συμβαίνει, ότι είμαστε εκεί γι’ αυτόν όποτε μας χρειαστεί και να είμαστε ειλικρινείς και να παραδεχτούμε ότι και για εμάς είναι δύσκολο ή άγνωστο αυτό που περνάει, αλλά είμαστε εκεί για να βοηθήσουμε με όποιον τρόπο μπορούμε.
Ο ψυχικός και σωματικός πόνος του πένθους είναι τόσο μεγάλος, που τα άτομα που τον βιώνουν χρειάζονται ένα υποστηρικτικό περιβάλλον, όπου να μπορούν να εκφράσουν όλα τους τα συναισθήματα. Επίσης, η βοήθεια από ειδικούς ψυχικής υγείας, από τα πρώτα κιόλας στάδια του πένθους, είναι εξαιρετικά χρήσιμη, ιδιαίτερα όταν αναφερόμαστε σε πένθος που έρχεται αιφνίδια ή/και βίαια.
Παναγιώτα Τούμπα
Κλινική ψυχολόγος