Οι κοινωνικές σχέσεις που αναπτύσσουμε στη ζωή μας θεωρούνται ευρέως ιδιαίτερα σημαντικές για τη συναισθηματική μας ευεξία. Παρ’ όλα αυτά, η πιθανότητα ότι η κοινωνική διασύνδεση με άλλους ανθρώπους μπορεί να είναι ουσιαστικά μια βιολογική ανάγκη, τόσο ζωτική για τη σωματική μας υγεία και επιβίωση, τείνει να μην αναγνωρίζεται επαρκώς.
Η κοινωνική απομόνωση και η μοναξιά είναι διακριτές έννοιες και εμπειρίες, παρ’ όλα αυτά χαρακτηρίζονται και οι δύο από ουσιαστική έλλειψη κοινωνικής διασύνδεσης. Με τον όρο κοινωνική διασύνδεση εννοούμε μια πολυδιάστατη έννοια, η οποία περιλαμβάνει τον βαθμό στον οποίο οι σχέσεις που δημιουργούμε είναι παρούσες στη ζωή μας (δηλαδή τα δομικά στοιχεία των σχέσεων), τον βαθμό στον οποίο οι σχέσεις μας εξυπηρετούν και άλλους τομείς της ζωής μας (δηλαδή τα λειτουργικά στοιχεία των σχέσεων), καθώς και την ικανοποίηση που λαμβάνουμε από τις σχέσεις που δημιουργούμε (δηλαδή την ποιότητα των σχέσεων).
Μελέτες που έχουν διεξαχθεί κατά το παρελθόν, οι οποίες εφάρμοσαν την μέθοδο της μετα- ανάλυσης, δείχνουν ότι όσο υψηλότερο βαθμό κοινωνικής διασύνδεσης έχει κάποιος, τόσο μειώνεται ο κίνδυνος πρόωρου θανάτου που συνδέεται με την παχυσαρκία. Φαίνεται ότι η απουσία κοινωνικής διασύνδεσης εμπεριέχει ένα ρίσκο ισάξιο ή και μεγαλύτερο άλλων παραγόντων κινδύνου, όπως είναι το κάπνισμα περισσότερων από 15 τσιγάρα ημερησίως, η παχυσαρκία, η έλλειψη φυσικής δραστηριότητας και άσκησης, καθώς και η μόλυνση του περιβάλλοντος. Επιπρόσθετα, οι κοινωνικές σχέσεις που δημιουργούμε επηρεάζουν αρκετές εκφάνσεις της σωματικής και ψυχικής μας υγείας. Ενδεικτικά, αναφέρουμε ότι η απουσία κοινωνικών σχέσεων μπορεί να σχετίζεται με αυξημένο κίνδυνο συναισθηματικών διαταραχών, νοητικής έκπτωσης και άνοιας. Επιπλέον, μπορεί να οδηγήσει σε αυξημένο κίνδυνο αρτηριακής υπέρτασης, εξασθένηση του ανοσοποιητικού συστήματος, καθώς και σε έλλειψη συμμόρφωσης προς αναγκαία θεραπεία και προς λήψη φαρμακευτικής αγωγής.
Αναπτύσσοντας περισσότερο τις μελέτες που έκανε ο John Cacioppo (ψυχολόγος και πρωτοπόρος του νέου πεδίου που ονόμασε «κοινωνική νευροεπιστήμη»), ερευνητές ξεκίνησαν πριν από 3 χρόνια να μελετούν το νευρωνικό αποτύπωμα της μοναξιάς στον εγκέφαλο, χωρίς να γνωρίζουν ότι η έρευνά τους θα γινόταν σήμερα ακόμη πιο επίκαιρη λόγω της πανδημίας και των συνθηκών της αναγκαστικής κοινωνικής απομόνωσης. Ο John Cacioppo στις μελέτες του συνέκρινε τη μοναξιά με βασικές βιολογικές ανάγκες, όπως είναι η πείνα ή η δίψα, με την έννοια ότι ο εγκέφαλος δίνει σημάδι στο άτομο ότι με κάποιο τρόπο πρέπει να δράσει και να καλύψει αυτό που λείπει.
Οι ερευνητές του Πανεπιστημίου ΜΙΤ των ΗΠΑ, με επικεφαλής τους νευροεπιστήμονες Livia Tomova, Kay Tay και Rebecca Saxe, που έκαναν τη σχετική δημοσίευση στο επιστημονικό περιοδικό Social Neuroscience (2019, 20:1-11), επικεντρώθηκαν περισσότερο στο ντοπαμινεργικό σύστημα ανταμοιβής και κινήτρων και βρήκαν ότι τόσο η μοναξιά, όσο και η πείνα, προκαλούν κοινά σήματα σε μια ζωτική περιοχή του εγκεφάλου, τη μέλαινα ουσία, η οποία είναι το κέντρο παραγωγής του βασικού νευροδιαβιβαστή ντοπαμίνη. Οι επιστήμονες μελέτησαν με Λειτουργική Απεικόνιση Μαγνητικού Συντονισμού (fMRI) τη νευρωνική δραστηριότητα στον εγκέφαλο 40 ενήλικων εθελοντών τόσο σε συνθήκες πείνας, όσο και σε συνθήκες μοναξιάς. Το πείραμα, σε εργαστηριακές συνθήκες, επέβαλλε στους συμμετέχοντες αρχικά στέρηση τροφής για 10 ώρες (μπορούσαν να πιούν μόνο νερό) και μετέπειτα στέρηση κάθε κοινωνικής επαφής για επιπλέον 10 ώρες (χωρίς χρήση τηλεφώνου ή υπολογιστή). Τα ευρήματα αναλύθηκαν με τη βοήθεια συστήματος τεχνητής νοημοσύνης, το οποίο βρήκε ότι η νευρωνική δραστηριότητα ήταν αρκετά όμοια στις διαφορετικές συνθήκες, επικυρώνοντας ουσιαστικά την θεμελιώδη σημασία της κοινωνικής διασύνδεσης και επαφής, τόσο ζωτικής όσο και η ανάγκη της τροφής.
Όπως η πείνα και η δίψα, έτσι και η κοινωνική απομόνωση και η μοναξιά δρουν σαν ένα σημάδι για να ωθήσουν τους ανθρώπους να αναζητήσουν την κοινωνική διασύνδεση με τους άλλους, προκειμένου να μπορέσουν να επιβιώσουν. Αυτός είναι και ο λόγος για τον οποίον μέσα στη πανδημία και τις συνθήκες κοινωνικής απομόνωσης, παρουσιάζουν ιδιαίτερα αυξημένη ζήτηση οι πλατφόρμες βιντεοδιασκέψεων και μέσων κοινωνικής δικτύωσης, μέσα τα οποία βοηθούν, αλλά δεν μπορούν να αντικαταστήσουν τη φυσική παρουσία. Φαίνεται ότι ο Covid-19 εμφανίστηκε στον πλανήτη μας σε μια εποχή, όπου οι περισσότεροι άνθρωποι ζουν μόνοι τους συγκριτικά με κάθε άλλη εποχή στην ανθρώπινη ιστορία, επιδεινώνοντας ακόμη περισσότερο τη μοναξιά κάποιων ανθρώπων. Το ερώτημα εδώ παραμένει κατά πόσο το νευρωνικό αποτύπωμα της μοναξιάς θα δημιουργήσει μόνιμο ψυχικό τραύμα, οδηγώντας κάποιους ευάλωτους ανθρώπους σε ένα συνεχιζόμενο μοτίβο κοινωνικής αποστασιοποίησης, ακόμη και μετά το πέρας της πανδημίας.
Παναγιώτα Τούμπα
Κλινική Ψυχολόγος
ΠΗΓΕΣ:
· Holt-Lunstad, J. (2017). The Potential Public Health Relevance of Social Isolation and Loneliness: Prevalence, Epidemiology and Risk Factors. Public Policy and Aging Report, 27(4): 127-130.
· Tomova, L., Tye, K. & Saxe, R. (2019). The neuroscience of unmet social needs. Social Neuroscience, 20:1-11.